Synopsis: In het kille ochtendlicht
Wat gebeurt er als het laagje beschaving en vernis is weggetrokken, het indringende van geweld ervaren is en we de wereld om ons heen in zijn volledige naaktheid zien? Na de bundels "Zwarte muren" waar het onontkoombare centraal stond en "Een bloedovergoten dageraad" waar angst centraal stond; is het nu deze naaktheid en broosheid die in deze bundel de thema's vormen: de wereld in het kille ochtendlicht.
We lezen verhalen over een terugkerende mist die dood en verderf zaait, we lezen over concentratiekampen in Duitsland van nog voor de oorlog, over de verschrikkingen in Rwanda, over een apocalyptische wereld die gevangen is in een gil en over de trauma van een soldaat die Irak niet kan vergeten.
Een bundel met psychologische horror. Menselijke horror. Maar bovenal een bundel die de thema's van "Zwarte muren" en "Een bloedovergoten dageraad" met elkaar verbindt en de echo en broosheid weergeeft dat geweld achterlaat.
Het is in de kille ochtendlicht waar extensiele vragen naar voren komen. Vragen over ons donkere kanten, over de psyche. Over jou, over mij.
De vraag rijst: durf je mee te kijken? Durf je in de spiegel te kijken? Durf jij je ware ik in het bleke ochtendlicht te zien?
Synopsis
Onderstaande informatie kan spoilers bevatten...
Indeling:
1. Vaderliefde
Dit verhaal ontstond toen ik in Berlijn was en een rondleiding kreeg in de concentratiekamp Sachsenhausen. Dit was één van de eerste concetratiekampen buiten Berlijn. (Wat vragen plaatst achter "Wir haben das nicht gewusst".) Eerst werden politieke dissidenten hier gevangen genomen en soms vermoord. Later minderheidsgroeperingen. Hier werd tevens volop geëxperimenteerd. Zowel in de opbouw van concentratiekampen. (Zo was de kamp in een soort "V" vorm gebouw, wat blinde hoeken veroorzaakte en een bijdrage leverde waarom Auschwitz rechtoe en rechtaan werd gebouwd.) Ook werd er al geëxperimenteerd met giftige stoffen. De hoogtepunt was misschien "Station Z" en zoals de naam doet vermoeden, was dit het laatste station voor gevangenen die regelrecht de gaskamers ingingen. Nabestaanden konden het as van hun geliefden opkopen in goedekope urns voor dertig mark. Ik heb me vaak afgevraagd hoe omwoners niets afwisten van het as dat uit de pijpen stoomden. Of hoe gevangenen verdwenen. Het was hier in de cafetaria dat het verhaal tot me kwam. Dat gebeurt niet vaak. Meestal is een verhaal een worsteling. Maar dit verhaal werd op een goud blaadje aangeboden. Ik zag het voor me. De eeuwigdurende strijd tussen een vader en een zoon. Een strijd die altijd lijkt plaats te vinden. En hoe sterk vergeving en ook haat kunnen zijn. Het verhaal haakte op een vreemde manier ook in op het laatste verhaal ("Het grote eindexamenfeest") in mijn laatste bundel "Een bloedovergoten dageraad", dat over loslaten en berusting ging. Misschien was het daarom wel een goede opener voor deze bundel.
2. Vergulde dagen
Dit verhaal ontstond toen ik een krantenbericht las over een lijk dat was gevonden bij de Noorderwal (zie tweede foto hieronder) in Amsterdam Nieuw-West, Sloterplas. Ik vond het destijds, ook omdat ik nog steeds worstelde met mijn eigen demonen, een luguber verhaal. Het werd afgedaan als een ongeluk, waarbij de vrouw, die voor onverklaarbare redenen de trap naar het water had genomen - wat een hele onderneming moet zijn geweest, want de trap kent ongeveer vijftien tot twintig treden - in de plas was gevallen en door de zwaarte van haar kleding niet meer uit de plas kon klimmen. Haar lichaam werd gevonden, toen het op het water dreef en tegen de Noorderwal aanbeukte. Het verhaal werd vreemder toen drie weken later een tweede lijk werd gevonden; op exact dezelfde plek en ook hier betrof het een bejaarde vrouw. Ik herinner me nog (ik ben immers in deze buurt opgegroeid) dat ik langs de Noorderwal liep en over het water en de plas uitkeek. De plas had me nooit met angst gevuld, maar die dag voelde het anders. Waarom waren twee vrouwen op identieke plekken in de plas verdronken? In tegenstelling tot mijn verhaal is er geen bejaardentehuis in de buurt en kost het een flinke wandeling om bij de plas, laat staan de kleine boulevard beneden te komen. Toen ik hierover nadacht begon ik steeds meer over vergulde dagen te denken. Dagen die zo mooi zijn, en ook zo kwetsbaar, dat ze maar een enkel keer in een mensenleven voorkomen. En deze ingeving - de breekbaarheid en broosheid in de meest letterlijke zin - bracht me tot dit verhaal. Ik had daarbij niet de makkelijkste weg gekozen. Dit was een verhaal (in tegenstelling tot het verhaal hierboven) dat trok en duwde en zeer langzaam tot vorm kwam. (Het was makkelijker geweest om een verhaal over een seriemoordenaar te schrijven.) Maar dat wilde ik niet. Ik wilde over die dagen schrijven. Dagen die ons kunnen doen verdrinken.
3. De eeuwige jeugd
Dit verhaal is misschien het oudste verhaal in de bundel. Het was eigenlijk bedoeld voor Zwarte Muren, maar eindigde - omdat het niet overeenkwam met de thematiek van de bundel - (zoals de Engelsen zeggen) "on the cutting room floor". Dit wil niet impliceren dat het een slecht verhaal is of een afdankertje. Het is misschien wel de meest expliciete horror verhaal die in de bundel aanwezig is en de conventies van het genre volgt. Het verhaal an sich gaat over wensen. En hoe wensen, als ze eenmaal uitkomen, niet noodzakelijk de werking hebben die je zou willen. Een niet bijster origineel gegeven, maar wel een gegeven waar een kern van waarheid in zit. Het zal de oplettende lezer dan ook opvallen, vooral degenen die al mijn drie bundels heeft gelezen, dat één personage van Zwarte Muren hier opnieuw zijn opwachting maakt. Net zoals in Zwarte Muren was er één verhaal over wensen ("Waanzin") en deze wens werd gegeven en vervuld door een zwerver gekleed was in vuilniszakken over zijn kleding en het is deze zelfde personage die hier nu (opnieuw) zijn intrede maakt. Dit zijn één van de vele nuggets die ik over de drie bundels heb verspreid en die je kunt terugvinden als je de verhalen grondig leest. Het is definitief één van de meest expliciete en gruwelijke verhalen in de bundel die uitermate beschrijvend is. Een goede onderbreking tussen Vergulde dagen hierboven en het volgende verhaal De levende dode - waarbij de bundel steeds meer een eigen vorm en atmosfeer begint te krijgen die anders is dan Zwarte Muren of Een Bloedovergoten Dageraad.
4. De levende dode
Waar het voorgaande een ouderwetse horrorverhaal was, begint deze bundel nu zijn eigen sfeer te krijgen, zonder los te zingen van Een bloedovergoten dageraad. Op een bepaald manier deed dit verhaal me denken aan "Bloedvlekken" dat in Dageraad is verschenen - alleen dan de andere kant ervan. Hier komen de thema's, die in Vaderliefde en Vergulde Dagen al enigszins aanwezig waren tot uiting. Het verhaal is niet griezelig persé. Het is meer de zoektocht die we allen hebben naar dat kleine sprankje van geluk dat ons levend houdt. Meer wil ik niet verraden. Maar toen ik het schreef, bekroop me een bepaalde sensitiviteit die anders is dan de verhalen die ik in Dageraad had neergepend en waarvan ik wist dat mijn verhalen nu een nieuwe dimensie zouden krijgen.
5. Taphephobia
Bij dit verhaal krijgt deze bundel steeds meer zijn eigen vorm en karakter. Zoals Stephen King schreef, dient iedere zelf-gerespecteerde horror schrijver (als eer aan Edgar Allan Poe) eens een verhaal te schrijven over schijndood. Hoewel ik dit niet letterlijk heb overgenomen, is dit mijn versie daarvan. (De titel zelf geeft al veel weg.) Het was een verhaal dat al heel lang in mijn hoofd broedde. Zo'n verhaal waarbij de bijtende vraag altijd bleef: wat als... Wat als dit jou overkwam of mij overkwam. Wat als dit echt bij mensen gebeurt...
6. Alleseter
Het idee van een schimmel die alles opeet en verteert was eigenlijk een heel oud idee. Sterker nog, het was één van de eerste verhalen die ik ooit heb geschreven (ik was 14) maar nooit had afgemaakt. Toen ik nachtmerrie's kreeg kwam het idee van dit verhaal langzaam terug, maar op een heel andere manier. (En zette tegelijkertijd de meer reflectieve toon voort die in deze bundel aanwwezig is, in tegenstelling tot Een bloedovergoten dageraad waar het meer om de angst zelf draait.) Dit verhaal veranderde langzaam in een verhaal over alcoholisme en wat voor werking dit heeft op het leven van iemand. Ik putte hier uit mijn persoonlijke ervaringen die ik had gekregen toen ik als hulpverlener werkte en de eenzaamheid van alcoholisten van dichtbij zag. Dit bracht me weer indirect naar mijn eigen vader en hoe hij door deze verslaving is verteerd. Alleseter heeft hier dus zonder meer een dubbele betekenis. Het verwijst naar de schimmel, maar nog meer dan dat, het verwijst naar hoe een verslaving een mensenleven kan opslokken. Het misschien wel de meest persoonlijke en beklemmendse verhaal in de bundel.
7. Verboden te betreden
Dit verhaal kwam eigenlijk tot me toen ik samen met mijn vriendin een NS-wandeling deed. We kwamen op een gegeven moment op een plek terecht waar de kleur van de bomen anders leken. Er hing iets in de lucht, ik kan het niet beschrijven. Ik weet wel dat ik heel even angstig werd. Ik keek op de kaart, zag dat we een verkeerde afslag hadden genomen en liepen weer terug. Het zaadje voor dit verhaal was echter al geplant. Het is uiteindelijk een verhaal geworden over twee mensen die elkaar uit het oog verliezen, maar tegelijkertijd elkaar ook weer willen vinden. Je kunt het pad dus zowel letterlijk als metaforisch nemen. Ik laat in het midden wat jij kiest.
8. In het kille ochtendlicht
Van al mijn verhalen, komt hier mijn wetenschappelijke kennis en fictie het dichtst bij elkaar. Het verhaal is verbonden met het verhaal waar dit boek mee opent. Ook hier gaat het om de tweede wereldoorlog en in dit geval de verschrikkelijke slachting van Joden in het ravijn Babi Jar in Kiev - die ik overigens in het verhaal niet benoem. (De eerste foto hierboven laat de ravijn voor de slachting zien. Hieronder is de foto van het hedendaagse monument.) Onder genocide wetenschappers wordt deze gebeurtenissen en andere slachtingen die hebben plaats gevonden in voormalig Oost-Europa ook wel "genocide by bullets" genoemd. Dit was nog voor "de grote oplossing". Ik heb het verhaal zo beklemmend mogelijk beschreven om de futiliteit, maar ook de kwetsbaarheid van het leven weer te geven. Hier zien we een duidelijk verschil tussen deze bundel en de bundel "Een bloedovergoten dageraad". Waar het laatste genoemde bundel over angst ging, gaat deze bundel meer om de onomkeerbaarheid van de dood. De aandachtige lezer zal ook merken dat ik in dit verhaal een personage laat terugkomen die in "Een bloedovergoten dageraad" een veel grotere rol heeft gehad.
9. De transactie
In al mijn bundels heb ik één verhaal dat een ode is aan een bekende horror schrijver. In mijn eerste bundel Zwarte muren was dat Stephen King in het verhaal "Duivels geronk". In de tweede bundel, Een bloedovergoten dageraad was dat Clive Barker in mijn verhaal "De laatste opdracht". In deze bundel is het dit verhaal geworden waar ik opzettelijk een negentiend eeuwse sfeer heb getracht te scheppen en het verhaal trant heb gebruikt die M. R. James ook vaak gebruikte: een soort verhaal in een verhaal, waarbij de horror onderhuids blijft. Het is dan ook een ode aan hem. Hij heeft een grote bijdrage aan het genre geleverd, maar is minder bekend dan Lovecraft, Poe of Le Fanu. Het verhaal zelf kwam voort uit een nachtmerrie (zoals vele verhalen uit de laatste twee bundels), maar kreeg pas inhoud of inkleuring toen ik de verhalen van M. R. James las. Een transactie is nooit zo maar een transactie. Er wordt meer verkocht en geruild dan geld alleen.
10. De man met de zwarte ogen
Dit verhaal is tezamen met Vergulde dagen, Taphebphobia en Alleseter misschien wel een verhaal dat ik een sleutelverhaal zou noemen: in de zin, dat dit verhaal de bundel overduidelijk een andere kant op stuurt. Het speelt zich af aan het begin van de Twintigste Eeuw waar de psychologie en psychiatrie als wetenschap een opmars maakten. Ik wilde het enthousiasme, de nieuwe openingen en vraagstukken van deze jonge wetenschap vastleggen en tegelijkertijd een beeld schetsen hoever ongelijkheid in de dagelijkse samenleving was geïnstitutionaliseerd. De plaats waar dit verhaal zich afspeelt, Karlovy Vary (of ook wel Carlsbad genoemd - zie foto hierboven), is dan ook niet per ongeluk gekozen. Het plaatsje schreeuwt ongelijkheid, omdat alleen de rijken (zelfs tot aan vandaag de dag) toegang hebben tot de vele ondergrondse spa's, waar de gewone burger geen toegang tot heeft. Deze vorm van uitsluiting wordt op diverse manieren in het verhaal uitgewerkt en is (opzettelijk) de terugkerende thema. Zonder al teveel te verklappen: de titel verwijst er zelfs naar.
11. Muggen
Waar het vorige verhaal en twee verhalen terug (en misschien zelfs het eerste verhaal) een politiek thema hadden, is deze overduidelijk aanwezig in dit verhaal. We vergeten soms, dat we al twee decennia in oorlog zijn en dit verhaal vertelt de persoonlijke gevolgen van zo een oorlog en waar waanzin en realiteit elkaar raakt. Ik wilde geen overduidelijke boodschap overbrengen, maar wel wat een oorlog kan doen. Toen ik dit verhaal schreef moest ik vaak denken aan een Vietnam veteraan die ik in de VS leerde kennen, toen ik daar woonde, tijdens een bruiloft. Hij stond bij de bar, dronk de ene glas na de andere glas leeg en terwijl iedereen danste en lol had, besprak hij met mij zijn oorlogservaringen en angsten. Zijn haat voor de VC was nog steeds aanwezig, maar waar ik het meest van schrok waren de andere bekentenissen die hij deed. Ik weet nog dat hij me met waterige ogen aankeek en zei (terwijl hij mijn mouw vasthield): "Als je ruzie had in je peleton, dan zorgde je ervoor dat je nooit vooraan liep." Hij toonde mij dat zelfs na de veldslag een persoon gevangen kan zitten in een oorlog en dat wilde ik met dit verhaal kenbaar maken.
12. Kloostertochten
In de najaar van 2009 bereikte mijn nachtmerrie's een hoogtepunt die ten grondslag lagen aan deze bundels (zie ook inleiding van Een bloedovergoten dageraad). Ik was op vakantie in Duitsland, mijn zoontje was drie maanden oud en we gingen naar een bungalowpark waar ik in mijn tienerjaren vaak ben geweest. Uit deze vakantie zijn drie verhalen voortgekomen, waarvan twee in Een bloedovergoten dageraad terecht kwamen (In de mist en Bungalow 06 - zie ook synopis) en één in deze bundel. Dat is dit verhaal geworden. Er zitten autobiografische elementen in. Hoewel er veel verhalen over seriemoordenaars zelf zijn geschreven, vroeg ik me af hoe dit was voor de nabestaanden. We horen veel over de slachtoffers en hun nabestaanden. Maar hoe gaan de nabestaanden van de moordenaar om met het feit dat ze direct en indirect verbonden zijn met een monster? Degenen die het verhaal lezen of hebben gelezen, zullen deze foto's begrijpen.
13. Rode mist
Soms komt inspiratie op de meest vreemde momenten. Vooral als je last hebt van nachtmerries. Ik droomde al een aantal keer over een mist met een rode gloed, maar ik had geen aanleiding of personage die hierop inhaakte. Totdat we ergens in de binnenstad eens voor een rode licht stonden, die maar niet op groen wilde springen. Het duurde misschien vier minuten, maar het leek een eeuwigheid. Mensen begonnen te toeteren, sommigen stapten boos uit hun auto en weer andere begonnen te telefoneren. (Waarschijnlijk om de storing te melden.) Ik keek enigszins geamuseerd toe, maar besefte tegelijkertijd ook hoe gejaagd onze samenleving eigenlijk is. Dit verhaal is uit deze observatie voortgekomen. En ja, voor de oplettende lezer, ook hier komen de meisjes in rode jassen terug.
14. Schril
In iedere bundel heb ik een apocalyptisch of (post)apocalyptisch verhaal. In Zwarte muren was dat "De plaag", in Een bloedovergoten dageraad was dat "Aardedonker" en in deze bundel is het dit verhaal geworden. Ik wilde iets hebben dat alledaags was, maar tegelijkertijd dodelijk was. Het antwoord was Schril. (Ik wil niet teveel verklappen wat dit betekent.) Ik kan alleen stellen dat niet noodzakelijk de einde van de wereld de grote thematiek vormt, als wel het onder ogen zien van de realiteit en de relaties die mensen aangaan in gespannen situaties. Het verhaal gaat uiteindelijk over het accepteren van het meest gruwelijke dat je jezelf kunt voorstellen.
15. Gesprekstof
Ik wilde een verhaal vertellen waarin de motieven van de personages niet geheel duidelijke of zuiver waren en dat het zoeken was voor de lezer wie de protagonist en de antagonist is. Ik denk dat bij iedere leesbeurt een andere laag is die je kunt exploreren. Dat was ook mijn doel. Ik wilde geen gemakkelijk verhaal, maar een verhaal die ingewikkeld in elkaar stak, hoewel de premise waarin het verhaal zich plaats vond (een gesprek tussen een therapeute en haar patiënt) recht door zee was. Ik wil niet teveel verklappen. Maar niet alles is wat het lijkt.
16. Meisjes in rode jassen (reprise)
Het was logisch om op dit punt terug te keren. Het eerste verhaal in Een bloedovergoten dageraad begint er mee. Het wordt verder uitgediept in het verhaal "Dossier Patiënt Z" en dan hebben we het verhaal "Het huis bij het park". Ook in deze bundel komen de meisjes in de rode jassen een aantal keer terug, waaronder in een rode mist. Maar er moest ook een verhaal zijn die het geheel afsloot en misschien weer een nieuwe wending of betekenis aan het geheel gaf. Dat is dit verhaal geworden over de het snijpunt tussen werkelijkheid, waanzin en fantasie. De foto hieronder is gemaakt door Vicky Smets.
17. Een fragiel kunstwerk
Ik wilde eindigen met een verhaal die alle thema's die ik hiervoor in de bundels gebruikt heb, terug laat komen, maar tegelijkertijd naar een catharsis werkt. Want daar ging het me uiteraard om. Het totale loskomen van emoties als we het onvermijdelijke dat we niet onder ogen willen zien, toch moeten zien en wat dit met je doet. Het verhaal is dan ook verweven met motieven en metaforen die ik in de voorgaande verhalen afzonderlijk heb behandeld. Angsten komen terug, maar ook de gevolgen van angsten. Irrationele angsten, maar ook rationele angsten. De mooie dingen die we kunnen scheppen, zoals het schilderij "Objective contemplations" hierboven als het gruwelijke dat we kunnen creëren zoals oorlog, volkerenmoord, uitsluiting. Met dit verhaal wilde ik aantonen dat de volgorde van de verhalen in de bundels zelf een spanningsboog vormen, maar dat over de twee bundels ook een spanningsboog aanwezig is die hier samenkomt. Ik wilde daarbij een personage neerzetten die het verst van mezelf afstond. Ik was daarbij geïnspireerd door de documentaires "First kill" en "The Vietnam War" waar veel veteranen aan het woord komen en niet de wroeging tonen die wij van ze verwachten. Sterker nog, één veteraan zegt: "Ze hebben moordenaars van ons gemaakt en ons toen gevraagd als burger terug te keren". Deze zin vormt de centrale thema van het verhaal. Want soms kun je niet terugkeren. Soms ben je, net zoals in het eerste verhaal van Een bloedovergoten dageraad, gevangen achter ijs.
Soms zijn we bevroren.
